Abantu benshi bagiye basobanura amazina y’Amezi ya Kinyarwanda, ariko abagerageje gusobanura ayo mu Cyongereza, ari na yo akoreshwa mu Gifaransa, mu Rwanda ni bake. Ni yo mpamvu Paradise yakusanyije ibivugwa mu binyamakuru n’ibitabo bitandukanye, kugira ngo ifashe abakunzi bayo gusobanukirwa iby’ayo mazina.

Amezi akoreshwa ubu ni 12, ariko mbere yari 10.
Kalendari y’Abaroma na Kalendari ya none ya Geregori bifite itandukaniro ry’ingenzi. Kalendari y’Abaroma yabanje kugira amezi icumi, guhera kuri Martius (Werurwe) ikarangira December (Ukuboza).

Buri kwezi kwagiraga iminsi 30 cyangwa 31, yose hamwe ikaba 304 mu mwaka. Ibi byatumye hiyongeraho ukwezi kwa January (Mutarama) na February (Gashyantare) nyuma, kugira ngo ikirangaminsi (kalendari) gihuze n’umwaka w’izuba.

Ibinyuranye, Kalendari ya Geregori, ni yo kalendari ikoreshwa cyane muri iki gihe, ifite amezi cumi n’abiri ahwanye n’iminsi 365 mu mwaka usanzwe, hamwe n’umunsi wiyongeraho rimwe mu myaka ine, icyo gihe ikaba 366.

Byatangijwe na Papa Geregori wa XIII mu wa 1582, kugira ngo bakosore amakosa muri kalendari ya Julian. Kalendari ya Gregoriya na yo ikurikiza sisitemu y’ukuri y’imyaka, kandi ihuza n’umwaka wizuba.

Amazina y’amezi icumi muri kalendari ya kera y’Abaroma yaheraga kuri March (Werurwe) agasoza muri December (Ukuboza). Hiyongereyeho January na February aba 12, kugira ngo umwaka uhuze n’uko izuba rizengurukwa n’isi mu minsi 365 n’amasaha atandatu.

Ayo mezi ni aya, ibisobanuro byayo bikaba bishingiye ku mazina y’imana, amateka n’abantu ba kera:

Janvier (January), guhuzwa na Mutarama mu Kinyarwanda. Kwitiriwe Janus, imana y’Abaroma y’intangiriro n’inzibacyuho. Janus akunze kugaragazwa n’amaso abiri, agereranya inzibacyuho kuva mu mwaka umwe ujya mu wundi kandi ureba inyuma mu bihe byashize.

Février (February), guhuzwa na Gashyantare mu Kinyarwanda, kwitiriwe februa, umuhango wo kweza i Roma ya kera.

Mars (March), guhuzwa na Werurwe mu Kinyarwanda, yitiriwe imana y’intambara y’Abaroma, Mars.

Avril (April) guhuzwa na Mata mu Kinyarwanda, birashoboka ko izina ryakomotse ku ijambo ry’ikilatini "aperire," risobanura gufungura, ryerekana gufungura amababi mu mpeshyi.

Mai (May), guhuzwa na Gicurasi mu Kinyarwanda, kwitiriwe ikigirwamana cy’Abaroma, Maia, cyagiraga uruhare mu mikurire n’uburumbuke. Ukwezi kwa May gukunze guhuzwa no kurabya indabyo n’ubwinshi bw’ibidukikije mu gihe cy’Izuba.

Juin (June), guhuzwa na Kamena mu Kinyarwanda, izina rikomoka ku ijambo ry’Ikilatini "Junius," ryitiriwe imana y’Abaroma, Juno, umwamikazi w’imana akaba n’umurinzi w’ishyingirwa n’ubukwe.

Mbere ya Julius Sezari, ukwezi kwa karindwi kuri Kalendari y’Abaroma kwitwaga Quintilis, bivuze ukwezi kwa gatanu mu Kilatini kuri Kalendari cy’Abaroma, aho umwaka watangiriga muri Mars (Werurwe), hongewemo January na February bituma Quintilis iba ukwezi kwa karindwi. Nyuma yaje kwitwa Juillet (July) mu rwego rwo guha icyubahiro Julius Sezari.

Août (August), bihuzwa na Kanama mu Kinyarwanda, mbere yiswe Sextilis mu Kilatini, kuko yari ukwezi kwa gatandatu muri Kalendari y’Abaroma. Ukwezi kwaje kwitwa August mu cyubahiro cyahawe Umwami w’abami Augustus, umwami w’abami wa mbere w’Abaroma.

Séptembre (September), guhuzwa na Nzeri mu Kinyarwanda, kwari ukwezi kwa karindwi muri Kalendari y’Abaroma mbere yo kongerwaho January na February. Izina "Septembre rikomoka ku ijambo ry’Ikilatini "septem," risobanura irindwi, (Sept=Karindwi) ryerekana umwanya waryo wa mbere muri kalendari.

Octobre, guhuzwa n’Ukwakira mu Kinyarwanda, mu ntangiriro kwari ukwezi kwa munani muri Kalendari y’Abaroma. Izina "October" rikomoka ku ijambo ry’ikilatini "octo," risobanura umunani, ryerekana umwanya waryo muri Kalendari y’Abaroma.

Novembre, guhuzwa n’Ugushyingo mu Kinyarwanda, kwari ukwezi kwa cyenda muri Kalendari y’Abaroma mbere yo kongerwaho January na February. Izina "November" rikomoka ku ijambo ry’Ikilatini "novem," risobanura icyenda, ryerekana umwanya waryo wa mbere muri Kalendari y’Abaroma.

Décembre, guhuzwa n’Ukuboza mu Kinyarwanda, kwari ukwezi kwa cumi muri kalendari y’Abaroma. Izina "December" rikomoka ku ijambo ry’Ikilatini "Decem," risobanura icumi, ryerekana umwanya waryo muri Kalendari ya mbere y’Abaroma.

Twakoresheje ijambo ‘ukwezi kwa … guhuzwa na…’ kuko mu Kinyarwanda amazina y’amezi adahuza ibisobanuro na mba n’ayo mu Cyongereza cyangwa mu Gifaransa.

Urugero, Mutarama bisobanura ko izuba riba ryinshi, abantu bagatinda kuryama bataramye, Gashyantare igasobanura ko intare (amabuye) zishya kubera izuba ryinshi riva muri ibyo bihe.

Amakuru yerekeye amazina y’amezi icumi muri kalendari ya kera y’Abaroma ushobora kuyasanga mu mateka atandukanye, harimo inyandiko za kera z’Abaroma, kalendari, hamwe n’amateka.

Ibisobanuro birambuye bikunze kuvugwa mu bitabo by’amateka y’Abaroma, ingingo z’amasomo kuri kalendari ya kera, hamwe n’inyandiko zivuga ku ihindagurika rya sisitemu.

Ushobora gukora ubushakashatsi ku bikorwa by’abanditsi nka Plutarch, Livy, n’abandi banyamateka banditse amateka y’Abaroma n’iterambere rya kalendari.

Byongeye kandi, inyandiko zo kuri interineti nk’urubuga rw’amasomo, ububiko bwamateka, hamwe n’ububiko ndangamurage na byo bitanga amakuru y’ingirakamaro kuri iyi ngingo.
Ibyo byose ni byo Paradise yifashishije.

Iyi mana ni yo yitiriwe June